ابن هیثم که بود؟
اِبْنِ هِیْثَم ریاضی دان، فیزیک دان و ستاره شناس بزرگ ایرانی (430-354 هجری قمری، قرن 10 میلادی) است. در آثار لاتین نام او آونتان یا آوناتهان و بیشتر آلهازن ذکر شده.
ابن هیثم اولین دانشمند فیزیک نور در جهان است و در زمینه نورشناسی و شکست و بازتابش نور نقش مهمی ایفا کرده است. وی را به عنوان اولین دانشمندی می شناسند که از آزمایش علمی و روش های تجربی استفاده می کرده است. نوشته های ابن هیثم تقریباً به100 اثر بالغ می شود.
وی درباره قسمت های مختلف چشم تحقیق کرد. شرح اصول اتاقک تاریک (تاریکخانه) و اختراع ذره بین از کارهای برجستهٔ ابن هیثم است. پژوهش های او به ساخت دوربین عکاسی، دوربین سینما و پرژکتور پخش فیلم منجر شد.
برخی از پژوهشگران عقیده دارند که ابن هیثم نخستین دانشمند جهان است که سرعت صوت را محاسبه کرده است. وی با معیار اندازه گیری طول در زمان خود که واحد ذرع بود، سرعت نور و دور کره زمین را اندازه گیری کرد.
سیارک شماره ۵۹۲۳۹ به افتخار این دانشمند ۵۹۲۳۹ ابن هیثم نامیده شده است.
سرگذشت
ابن هیثم در بصره متولد شد. به گفته خودش با دیدن اختلاف بین مردم در زمینه راه های رسیدن به حقیقت به بررسی عقاید گوناگون پرداخت و چون به نتیجه مورد نظرش دست نیافت به این نتیجه رسید که جز از راه علوم طبیعی و الهیات و منطق نمی‌توان به حق دست یافت و از آن به بعد به تحصیل علوم طبیعی و فلسفه پرداخت.
وی سال ها در بصره که در آن زمان آل بویه عراق بر آن حکومت می کردند شغل دیوانی داشت که به وزارت بصره تعبیر شده است. اما چون پرداختن به علم را بیشتر دوست داشت تظاهر به جنون می کند تا از این سمت عزل شود. بعد به مصر می رود. سفر ابن هیثم به مصر به تشویق فرمانروای سلسله فاطمی مصر، الحاکم روی داده.
به نظر می رسد ابن هیثم به امید اجرای طرح خود برای تنظیم آب نیل به مصر رفته باشد. اما با مشاهدۀ آثار و بناهایی که مصری ها براساس طرح های دقیق هندسی ساخته بودند، درمی یابد که اگر اجرای طرحی که در سر داشت ممکن بود مصریان خودشان پیش تر به آن دست می زدند.
به همین خاطر نزد خلیفه به ناکامی اش اعتراف می کند. ظاهراً خلیفه چنان خشمگین می شود که ابن هیثم را در دارالحکومه قاهره، به شغلی دیوانی می گمارد. با این که ابن هیثم از ترس خلیفه به این شغل تن می دهد، اما برای رهایی اش بار دیگر به تظاهر به جنون متوسل می شود. به همین خاطر خلیفه اموالش را مصادره و او را در خانه اش حبس می کند.
بعد از درگذشت الحاکم، ابن هیثم هم از تظاهر به جنون دست برداشت و آزاد شد و اموالش را هم باز پس گرفت. وی نزدیک الازهر قاهره ساکن شد و بقیۀ عمرش را به تدریس و تألیف سپری کرد. وی بر زبان عربی مسلط بوده و خط بسیار زیبایی داشته. به این ترتیب از راه نسخه برداری از کتاب ها پول زیادی به دست می آورده و از این راه هم امرار معاش می کرده است. (درباره این که آیا او کل مابقی عمرش را در قاهره سپری کرده باشد اختلاف نظر وجود دارد همین طور که درباره دلیل درگیر شدنش با الحاکم بر سر تنظیم آب رود نیل هم تردیدهایی وجود دارد.) وی در قاهره درگذشت. احتمالاً سال فوت او 430 هجری قمری بوده است.
به گفتۀ بیهقی وقتی بیماری اش سخت شد و فهمید که عمرش به سر آمده، رو به قبله خوابید و ذکر حق گفت و درگذشت.
کارهای علمی
ابن هیثم علاوه بر ریاضیات و نورشناسی، در فنونی چون کلام، مابعدالطبیعه، منطق، اخلاق، ادب و موسیقی تبحر داشت و در پزشکی هم مهارت داشت، ولی به طبابت نپرداخت.
تا پایان قرن 19 میلادی وی بیشتر به دلیل آثارش در زمینه نورشناسی مورد توجه قرار گرفت اما مشخص شد که ابتکار حل شماری از مسایل دشوار ریاضی نیز از آن اوست.
وی توانسته بود مسایل دشوار مثلثات را تنها از راه های هندسی حل کند.
کاربرد ریاضیات در پژوهش های مربوط به علوم طبیعی، از جمله شیوه‌هایی است که راجربیکن را پایه‌گذار آن می‌شناسند، در حالی که استفاده از ریاضیات در علوم طبیعی بسیار جدی تر از آنچه بیکن انجام داده به وسیله ابن هیثم صورت گرفته است.
هارتنر ثابت کرد نظریۀ سیارات نو که در قرن 15 میلادی به وسیله پورباخ بیان شد در اصل تکرار نظریه ابن هیثم بوده است. نظریۀ سیارات نو، بزرگ ترین تأثیر را بر کپرنیک، رکیومونتان و راینهولد به جا گذاشت.
پژوهش های ابن هیثم دربارۀ نور ماه، نخستین تلاش در جهت انجام یک تحقیق جامع فیزیک نجومی به شمار می رود. ابن هیثم در این پژوهش با وسایل آزمایشی به پژوهش در زمینه اشعه ماه پرداخت و برای نخستین‌بار از تاریکخانه استفاده کرد و به این وسیله پایه‌گذار روش نوین پژوهش طبیعت شناخته شد.