واقعیاتی درباره تاریخ زبان و خط ایرانیان

ایرانی ها یکی از شعبه های آریان ها محسوب می شوند. آریان ها نیز یکی از هشت شعبه نژاد هندواروپایی هستند. آریان ها به همراه شعبه های دیگر هندواروپایی از بیش از 4 هزار سال قبل از میلاد در مکانی که کاملاً مشخص نیست (احتمالاً آسیای مرکزی یا ساحل رود ولگا و یا سواحل دریای بالتیک) در کنار یکدیگر زندگی می کردند.
هندواروپایی ها چنان که از نامشان پیدا است مردمی هستند که ساکنان اصلی سرزمین هایی از هند تا اروپا را تشکیل می دهند. کل ساکنان اروپا به جز افرادی که از نژادهای دیگرند و در اقلیتند هندواروپایی هستند. در آسیا فقط هندی های آریایی و ایرانی ها (یعنی کلیه مردمانی که از شاخه ایرانی آریان ها منشعب شده اند) و ارامنه از نژاد هندواروپایی محسوب می شوند.
با این مقدمه به واقعیت های جالبی درباره سیر تحول زبان و خط ایرانیان اشاره می شود.
- برخی از محققان عقیده دارند مردم هشت شعبه نژاد هندواروپایی تا زمانی که در کنار یکدیگر زندگی می کردند به زبانی که موسوم به هندواروپایی است صحبت می کردند. بعد از این که هر شعبه از آنها به سوی سرزمینی روانه شدند باز هم به همان زبان هندواروپایی سخن می گفتند. اما به تدریج تحت تأثیر آب و هوا و عوامل دیگر لغاتی که مورد استفاده قرار می دادند تغییر کرد ولی باز هم تعداد کمی از لغاتشان مشابه یکدیگر است.
به عنوان نمونه می توان از پدر در فارسی نام برد. پدر در فرانسه پر (pere)، در انگلیسی فدر (father)، در سانسکریت پیتری (pitri) و در لاتین پاتر (pater) است.
- به اسثنای زبان های چینی، سریانی، عربی و عبری می توان گفت که مادر تمام زبان های عالم زبان هندواروپایی است.
- از زبان اصلی هندواروپایی هفت شاخه بزرگ زبانی منشعب می شود. این هفت شاخه عبارتند از:
سلتی celtique، اسلاو slave، آریا aria، سانسکریت sanscrit، یونانی قدیم greeque، لاتین latine و توتونیک teutonique.
هریک از این زبان ها به نوبه خود مادر چندین زبان هستند.
- چنان که گفته شد آریان ها یکی از شعبه های نژاد هندواروپایی هستند. آنها حدود سه هزار سال پیش از بقیه هندواروپایی ها جدا شدند. آریان ها پس از جدایی از سایر مردمان هندواروپایی به طرف جنوب رفته و به سه شعبه تقسیم شده اند. شعبه هندی، شعبه ایرانی و شعبه سکایی.
- آریان های ایرانی و هندی پس از جدا شدن از شعبه های دیگر هندواروپایی مدت ها در آسیای وسطی (میانه) در جلگه واقع بین رودهای سیحون و جیحون با هم زندگی می کردند. بنابراین در زبان و مذهب و ... با یکدیگر مشترک بودند.
- شعبه هندی و شعبه ایرانی مدت ها با هم زندگی کردند و سپس از آسیای میانه مهاجرت کرده به غرب رفتند. شعبه هندی به هندوکوش رفت و به سمت دره پنجاب هند سرازیر و مقیم آن جا شد. دسته موسوم به شعبه ایرانی هم به طرف جنوب و غرب متمایل شدند و به فلات ایران آمدند و در آن پخش شدند.
- چنان که گفته شد زبان آریا یکی از شعبه های زبانی هندواروپایی است. این زبان مادر زبان های فارسی، ارمنی، سکزی (سگزی)، سغدی و  پشتو است.
- قدیمی ترین زبانی که از ایرانی ها به جا مانده زبان زند است که به آن باکتریانی قدیم نیز گفته می شود. (باکتریانی به معنی باختر و شرق.) زبان زند در حدود هزار سال قبل از میلاد در ایران رایج بوده و احتمالاً تا سال 550 قبل از میلاد یعنی مقارن با تشکیل سلسله هخامنشی نیز در ایران رواج داشته.
- زبان مادها و پارس ها تقریباً یکی بوده و بر اساس گفته های استرابون، پارس ها و مادها زبان یکدیگر را به خوبی درک می می کردند ولی از زبان مادی اسناد و آثار کتبی به جا نمانده.
- به زبان ایرانیان در زمان هخامنشیان پارسی باستان یا فرس قدیم اطلاق می شود. این زبان مادر زبان فارسی کنونی است. کتیبه های دوره هخامنشی به زبان پارسی باستان یا فرس قدیم نوشته شده.
- خط رایج دوره هخامنشیان، خط میخی بوده که علامات آن شباهت هایی به میخ دارد. تاکنون عقیده بر این بوده که خط میخی در دره های دجله و فرات و احتمالاً به وسیله سومری ها ایجاد شده باشد اما اخیراً برخی از محققان براساس اسنادی که از شهر سوخته و تمدن جیرفت به دست آمده خط میخی ایرانی را قدیمی تر از سومری ها می دانند. در نتیجه این که سومری ها خط میخی را اختراع کرده باشند زیر سؤال می برد. خط میخی مانند خط هیروگلیف مصری به تدریج از مراحل تصویری به مرحله الفبایی نزدیک شده.
- کامل ترین شکل خط میخی، خطی است که در کتیبه های هخامنشیان به کار رفته. این خط از راست به چپ نوشته می شد. خط میخی هخامنشی به خاطر سادگی اولین نوع خط میخی بود که رمزگشایی شد. در خط میخی هخامنشی برای هر صدایی علامتی وجود دارد که باعث می شود آن را در مقایسه با خط عیلامی و آشوری ساده بدانیم.
- خط میخی هخامنشی 50 نشانه دارد. این خط نیمه الفبایی، نیمه هجایی است.
- بعد از غلبه اسکندر بر ایران و تسلط جانشینان او که سلوکی ها نام داشتند، تمدن و زبان یونانی در ایران رواج یافت.
- پس از سلوکی ها، سلسله اشکانیان که از قوم پارت بودند روی کار آمدند. با این که آنها آریان های ایرانی بودند ولی تا دوره سلطنت گودرز دوم اشک بیستم همچنان به ترویج و اشاعه زبان و تمدن یونانی می پرداختند. چنان که سکه های بیشتر شاهان اشکانی به زبان و خط یونانی است.
- عده ای عقیده دارند زبان اشکانیان و پارت ها اصلاً آریان ایرانی بوده ولی تعدادی از لغات سکایی وارد آن شده. این همان زبانی است که بعدها به زبان پهلوی معروف شد و در میانه زبان پارسی باستان و فارسی امروزی قرار دارد. بنابراین به آن پارسی میانه هم می گویند. (نظریه های دیگری هم درباره زبان اشکانیان وجود دارد. برخی عقیده دارند که زبان رسمی اشکانیان یونانی بوده و بعضی دیگر می گویند زبان این دوره ترکیبی از زبان یونانی و ایرانی بوده.)
- براساس کتاب سرگذشت زبان فارسی دری که به همت استادان دانشگاه کابل و با نظارت پرفسور رسول رهین به چاپ رسیده، زبان فارسی دری (زبان خراسانی)، زاده پهلوی اشکانی است. بنابراین پهلوی اشکانی همان زبان فارسی دری است. براساس این کتاب وقتی می گوییم زبان فارسی، یا فارسی دری و یا زبان دری منظورمان از هر سه یکی است.
- تردیدی نیست که تعداد زیادی از لغات واصطلاحات یونانی در زمان اشکانیان وارد زبان ایرانی ها شده. همچنین تردیدی نیست که زبان یونانی در میان طبقات بالا، شاهزادگان، سلاطین و درباریان رواج داشته. اما بعید به نظر می رسد که زبان یونانی زبان رسمی و عمومی مردم عصر اشکانیان شده باشد.
- چنان که گفته شد زبان اشکانیان پهلوی نام داشته. کلمه پهلو، پرثو به معنی پارت است. کلمه پرثو به پرهو تبدیل شده و این کلمه به مرور به پلهو سپس به پهلو تبدیل شده. لفظ پهلوی و پهلوانی منسوب به پارت است. به زبان پهلوی اشکانی، پهلوی شمالی هم گفته می شود.
- از زبان پهلوی اشکانی آثار زیادی به جا نمانده. از جمله این آثار چند کلمه بر روی سکه های آن زمان و تعدادی از لغات پهلوی اشکانی در زبان های ارمنی و لهجه های آذربایجانی و خراسانی است.
- خط رایج در دوره اشکانی خط آرامی سریانی بوده نه میخی. البته براساس الواحی که در بابل یافت شده، خط میخی در این دوره به طور کامل متروک نبوده. خط پهلوی اشکانی با حروف جدا از هم و مقطع از راست به چپ نوشته می شد.
- زبان دوره ساسانیان زبان پهلوی است که به پهلوی جنوبی معروف است و تفاوتی جزیی با پهلوی اشکانی دارد.
- خط پهلوی ساسانی نیز مثل خط اشکانیان از خط آرامی گرفته شد. حروف این خط مانند پهلوی اشکانی مقطع نوشته می شد.
- تعداد حروف الفبای پهلوی را از 18 تا 25 حرف نوشته اند. دلیل این که درباره تعداد حروف زبان پهلوی عدد ثابتی ذکر نمی شود این است که در خط پهلوی یک حرف دارای صداهای مختلف است.
- بعد از انقراض سلسله ساسانی مدت ها در ایران به ویژه در طبرستان به زبان پهلوی تکلم می شد. بعد از غلبه مسلمانان بر ایران، دفاتر مالیاتی و خط سکه ها تا زمان عبدالملک مروان همچنان به زبان پهلوی نوشته می شد.
- خواندن و نوشتن خط پهلوی بسیار دشوار است چراکه این خط قواعد و اصول محدود و منطقی ندارد. در زبان پهلوی آن دوره برای هر صدا علامت خاصی وجود نداشت و چنان که گفته شد گاهی یک علامت با چند صدا خوانده می شد. هرچند ظاهراً خط پهلوی دارای حداکثر 25 حرف است ولی برای خواندن آن دانستن بیش از 1000علامت ضرورت دارد.
- نگارش در دوره ساسانیان به دو شکل انجام می شد. یکی هزاروش و دیگری پازند. در مورد پازند همان طوری که می نوشتند می خواندند ولی در نوع هزاروش آن طوری که می نوشتند نمی خواندند. به این معنی که برای نوشتن لغات آنها را به خط آرامی می نوشتند ولی در هنگام خواندن به جای لغات آرامی، لغات پهلوی به کار می بردند.
- در دوره ساسانیان علاوه بر خط پهلوی چند خط دیگر از جمله خط مانی، خط اوستایی و خط سغدی نیز معمول و رایج بوده است.
- خط مانوی به پیام آوری به نام مانی که معاصر شاپور اول (241-271 میلادی) است منسوب بوده. خط مانوی از خط سریانی اقتباس شده بود و تعداد حروف آن از حروف عربی بیشتر بود.
- خط اوستایی خطی است که اوستا به آن نوشته شده و به همین دلیل به اسم خط اوستایی معروف است. خط اوستا از خط پهلوی اقتباس شده با این تفاوت که خیلی از خط پهلوی آسان تر است زیرا در آن برای هر صدای متحرک یا ساکن علامتی وضع شده. برعکس خط پهلوی  که از راست به چپ نوشته می شد، خط اوستایی را از چپ به راست می نوشتند. به این خط دین دبیره می گفتند. الفبای اوستایی دارای 51 یا 53 حرف است. در این زبان حرف ها به هم متصل نیستند و جدا از هم نوشته می شوند. براساس کتاب سرگذشت زبان فارسی دری، زبان دری از زبان اوستایی تحول یافته.
- خط سغدی از خط آرامی اقتباس شده. نمونه های این خط در آسیای مرکزی به دست آمده. خط اویغوری نیز از خط سغدی اقتباس شده. خط سغدی که ابتدا به وسیله اقوام ایرانی مورد استفاده قرار می گرفت بعدها از سوی اقوام ترک اقتباس شد.
برای مشاهده ادامه مطلب به بالای صفحه مراجعه کنید یا بر روی لینک بعدی کلیک کنید...
- در قرون اولیه هجری در ایران ترکیب زبان پهلوی با هزاروش رایج بود. اما به تدریج این زبان جایش را به زبان دری داد.
- از قرن سوم هجری به بعد زبان دری تبدیل به زبان محاوره ای (مکالمات روزمره) شد. زبان دری با عربی ترکیب شد و ادبیات نظم و نثر فارسی براساس آن بنا شد. به این زبان، فارسی اسلامی یا فارسی تازه اطلاق شد.
- مدت ها پس از رواج زبان فارسی اسلامی، زبان پهلوی متروک بود ولی محو و نابود نشده بود.
- تا اواسط قرن سوم هجری همچنان تکلم به لهجه های محلی معمول بود. البته این وضعیت در قرون بعد هم ادامه یافت. در برخی از نواحی ایران تکلم به زبان عربی به حدی مشکل بود که به قولی اهالی ماوراء النهر نماز و آیات قرآن را به فارسی می خواندند.
- زبان ایرانی از اوایل هزاره دوم پیش از میلاد به وسیله اقوام آریایی به فلات (نجد) ایران آورده شد و پس از آن زبان عموم ساکنان نجد (فلات) ایران شد. محدوده رواج و مناطقی که به این زبان تکلم می کردند در سمت شمال، کوه های قفقاز و دریای خزر و ریگزارهای آسیای مرکزی، در جنوب، خلیج فارس و دریای عمان، در مشرق قسمتی از فلات تبت و تمام افغانستان کنونی تا حوالی رود گنگ و در مغرب بین النهرین و ارمنستان بوده است. به این ترتیب زبان و لهجه های ایرانی منطقه وسیعی از آسیا را در بر می گرفته است. لهجه های زبان ایرانی هنوز در قسمت بزرگی از این سرزمین ها باقی است.
- در بخش هایی از ایران، لهجه های ترکی که آمیزه ای از زبان های اورال و آلتایی و همچنین ترکیباتی از ترکی و لهجه های محلی ایرانی است مورد استفاده قرار می گیرد. در ناحیه کوچکی از جنوب غرب ایران هم زبانی که مخلوطی از عربی و لهجه بومی منطقه است رایج است.
- بعد از ظهوراسلام، خط رایج در ایران پهلوی بود تا این که در زمان عبدالملک مروان (65-86 هجری قمری) خط کوفی و نسخ جانشین خط پهلوی شد.
- خط کوفی و خط نسخ نزدیک زمان ظهور اسلام از خطوط نبطی ها و سریانی ها اقتباس شد. خط نسخ و کوفی بعد از ظهور اسلام باقی ماندند. از خط نسخ بیشتر برای نگارش نامه ها استفاده می شد و خط کوفی برای نوشتن قرآن ها به کار برده می شد.
- خطی که اعراب از سریانی ها و نبطی ها گرفتند بدون نقطه بود. چون تشخیص حروف مشابه مانند ج – چ – ح – خ – س – ش و ... برای مسلمانان غیر عرب مشکل بود تلاش شد این مشکل برطرف شود. در زمان خلافت حجاج بن یوسف ثقفی افرادی مانند ابوالاسود دوئلی و نصر بن عاصم، نقطه گذاری بر روی حروف مشابه را معمول کردند.
- ابن مقله، ابو علی محمد بن علی بن حسین (حسن) بن عبدالله شیرازی متولد 272 قمری، ادیب، خوشنویس و مبتکر و مبدع خطوط شش گانه و اصول دوازده گانه خوشنویسی بوده است. کار او نقطه عطفی در خوشنویسی اسلامی به شمار می رود.
- چنان که گفته شد خطی که هم اینک در ایران رایج است از دو خط ابتدایی عربی یعنی کوفی و نسخ اقتباس شده. از خط کوفی 6 خط به اسامی محقق، ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع استخراج شده است. یاقوت مستعصمی، متولد حبشه (اتیوپی امروزی)، کسی بود که 6 خط ذکر شده را به حد کمال رساند. بعدها خط دیگری از خط توقیع و خط رقاع وضع شد که به خط تعلیق معروف شد و سپس دو خط دیگر به نام شکسته تعلیق و نستعلیق نیز استخراج شد. از شکسته تعلیق برای نامه نگاری و از نستعلیق در کتاب نویسی بهره می بردند.
- قرن هشتم هجری یکی از درخشان ترین دوره ها در زمینه خوشنویسی است. پیشوایان این نهضت 6 تن از شاگردان یاقوت مستعصمی بودند که به استادان شش گانه معروفند. آنها این خطوط را در سراسر ایران و کشورهای اسلامی منتشر کردند.
- ایرانیان پس از تبدیل خط پهلوی به خط عربی، همان علایم و حروف 28 گانه عربی را مورد استفاده قرار می دادند ولی چهار شکل نیز برای چهار حرف پ – چ – ژ – گ انتخاب کردند. تا حدود قرن هشتم هجری، نگارش این 4 حرف به صورت هجای عربی یعنی ب – ج – ز – ک بود ولی در تلفظ به شکل فارسی تلفظ می شدند. وقتی علایمی برای 4 حرف ذکر شده مرسوم شد، خط فارسی دارای 32 علامت شد.
- خط عربی محاسن زیادی دارد ولی معایبی نیز دارد که تأثیر خود را بر زبان فارسی به جا گذاشته است. اول این که اعراب جزو حروف نیستند. به همین جهت تلفظ صحیح بسیاری از کلمات فارسی به دلیل بی اطلاعی افراد مخدوش شده و این کلمات به صورت اصلی خود تلفظ نمی شوند. دیگر این که در خط و زبان عربی حروفی وجود دارند که مخرج آنها نزدیک به هم هستند و در فارسی یکسان تلفظ می شوند. سوم این که زبان عربی برای همه صداهایی که در زبان فارسی بوده رسا نیست و همین عامل پس از گذشت مدتی باعث به وجود آمدن لهجه های مختلف در زبان فارسی شده است.

شخصیت اسطوره ای وای در فرهنگ ایرانیان واقعیت هایی درباره باستان شناسان