نتایج نظام آموزشی در یک آزمون معتبر بین المللی

ایران چندى است در یك آزمون آموزشى بین المللى مهم و معتبر شركت مى كند. نتیجه آزمون «تیمز» به قدرى مهم است كه پس از انتشار نتایج رسمى آن برخى از وزراى آموزش و پرورش و حتى گاهى بالاترین مقام هاى اجرایى كشورهاى شركت كننده درباره آن اظهارنظر و عملكرد آموزشى خود را تحلیل مى كنند و در صورت مطلوب نبودن عملكرد، وعده هاى جدیدى را براى بهبود نظام آموزشى مطرح مى كنند. چنانكه كلینتون با انتشار نتیجه آزمون در جلسه اى با حضور كارشناسان آموزشى قول كار بیشتر و اختصاص بودجه كلانى را به آموزش و پرورش داد. نتیجه اولین آزمون علوم و ریاضى تیمز كه ایران در آن شركت كرد، شوك آور بود.
با این همه گزارش نهایى در شمارگان زیاد چاپ و روانه بازار شد. نتیجه دومین آزمون كه چند سال بعد برگزار شد نیز چنگى به دل نزد و نشان داد در این مدت تغییر مثبتى در عملكرد نظام آموزشى به وجود نیامده. به عبارتى برخلاف بسیارى از كشورها كه از نتیجه آزمون براى بهبود وضعیت خود سود مى برند، ایران برنامه اى عملى در این جهت پیاده نكرده بود. این بار گزارش این آزمون در حد چند مجله در اختیار برخى مقامات آموزش و پرورش قرار گرفت و نتایج آن انعكاس نیافت.
گزارش آزمون سال ۲۰۰۳ نیز كم و بیش به همین وضعیت دچار شد و در رسانه ها هم انعكاس نیافت. البته در این مدت باز هم تغییرات مثبت و ملموسى در نتیجه آزمون به وجود نیامده بود
جالب اینجاست كه نتیجه آزمون تیمز رابطه معنادارى با توسعه یافتگى و عملكرد هر كشور در این زمینه دارد. چنانكه كشورهاى جنوب شرقى آسیا، ژاپن، كره، سنگاپور، هنگ كنگ و كشور چین در صورتى كه در آزمون شركت كنند، رتبه هاى اول را كسب مى كنند.
دانش آموزان ایرانى در سال تحصیلى ۷۳ _ ۷۲ در پایه هاى سوم و چهارم دبستان و هفتم و هشتم در آزمون شركت كردند. این ارزشیابى شامل آزمون هاى چند گزینه اى پاسخ باز و پاسخ عملكردى و فعالیت هاى آزمایشگاهى بود. تمام كشورهاى عضو تیمز لازم بود در آزمون پایه هشت شركت كنند. در نتیجه ۴۱ كشور در آزمون پایه هشت شركت كردند. تعداد شركت كنندگان در پایه دبستان و دبیرستان كمتر از پایه هشت بود. در این آزمون ها سؤالات پایه هشت براى سؤالات پایه هاى دیگر و بالعكس نیز مطرح شد تا مشخص شود سطح دانش آموزان در طول زمان چه تغییرى مى كند. آزمون بعدى تیمز بنا به خواست آمریكا تكرار همین آزمون بود تا آمریكا نتیجه عملكرد خود را در این مدت در مورد پایه هشتم مشاهده كند.
دكتر علیرضا كیامنش، برگزاركننده دو دوره اول آزمون تیمز در ایران مى گوید: «نتیجه آزمون سال ۹۵ شوك آور بود. رتبه بندى یك مسأله است و فاصله با متوسط جهانى یك چیز دیگر. یك موقع رتبه خوبى نداریم، ولى از نظر امتیاز با كشورهاى اول هم خیلى فاصله نداریم. ولى وقتى مثلاً از میانگین ۵۰۰ كشور شركت كننده، ۵۰ ، ۶۰ نمره پایین تریم، نتیجه جالب توجه نیست. دكتر نجفى در اواخر دوره وزارتش در آموزش و پرورش دستور داد همه ادارات استان ها گزارش تیمز را بررسى كنند. چنین رویه اى هم در پیش گرفته شد و راهكارهایى هم اندیشیده شد. ولى با رفتن وى، كل كار فراموش شد. در نتیجه بدون اینكه كارى انجام شود، در مطالعات بعدى هم شركت كردیم. این بار بنا به خواست آمریكا آزمون قبلى تكرار مى شد. ما در این آزمون در پایه هشت شركت كردیم. نتیجه مطالعه نشان داد سه، چهار نمره در این دو درس بالاتر رفته ایم و جایگاهمان هم در رتبه بندى بهتر شده است. ولى علت بهبود وضعیت آن بود كه این آزمون تكرار آزمون قبلى بود و تعدادى از كشورهایى كه در آزمون قبلى، رتبه هاى بهتر از ما داشتند در این آزمون شركت نكردند و شركت كننده هاى جدید مثل مراكش و تونس و... هم به طور كلى ضعیف تر از ما بودند و تازه تعدادى از كشورهایى كه جدید شركت كردند هم بالاى ما قرار گرفتند.»
در سال ۹۵ معدل نمره دانش آموزان ایرانى در درس علوم پایه هشت ۴۶۳ بود. در سال ۹۹ معدل آنها ۴۴۸ و در سال ۲۰۰۳ معدل ۴۵۳ بود. یعنى در سال ۲۰۰۳ دانش آموزان ایرانى نسبت به سال ،۹۵ ده نمره پسرفت داشتند. اما در سال ۲۰۰۳ در علوم پایه چهارم اندكى بهبودى حاصل شد. در سال ۹۵ معدل نمره ایران در این درس ۳۸۰ بود، ولى در سال ۲۰۰۳ به ۴۱۴ رسید. با این همه با متوسط جهانى كه ۴۸۹ بود، فاصله زیادى داشتیم. در ریاضى پایه هشتم در سال ۹۵ معدل ایران ،۴۱۸ در سال ۹۹ ، ۴۲۲ و در سال ۲۰۰۳ ، ۴۱۱ بود. در سال ۹۵ در مقطع چهارم دبستان در درس ریاضى معدل نمره ایران ۳۸۷ و در سال ۲۰۰۳ ، ۳۸۹ بود. در حالى كه متوسط جهانى ۴۹۵ بوده است.
دكتر كیامنش مى گوید: «نكته جالب این است كه بالا رفتن امتیازات ایران، حاصل عملكرد دختران بوده است. مثلاً در سال ۲۰۰۳ دختران در درس ریاضى پایه هشتم نه نمره نسبت به سال ۹۵ و ۱۲ نمره نسبت به سال ۹۹ بالاتر بوده اند. در حالى كه نمره پسران در سال ۲۰۰۳ در درس ریاضى پایه هشت نسبت به سال ۹۹ ، ۲۴ واحد و نسبت به سال ۹۵ ، ۲۱ واحد پایین تر بوده است. در سال ۲۰۰۳ در ریاضى پایه چهارم، نمره دختران نسبت به سال ۹۵ ، ۱۵ نمره افزایش داشته است. ولى معدل پسران در همین مدت هشت نمره پایین آمده است. اما متأسفانه تحقیقى نشده كه معلوم شود چرا دختران پیشرفت و پسران پسرفت كرده اند. نكات جالب در این تحقیقات این است كه با وجود تغییر كتاب هاى علوم در پایه هشتم، نه تنها نتیجه عملكرد دانش آموزان مثبت نبود، بلكه در سال ۲۰۰۳ معدل امتیازات كمتر هم بود. اما در علوم پایه چهارم تغییر كتاب ها كه روندش از قبل شروع شده بود به بهبودى عملكردها منجر شد، ولى هنوز تا متوسط جهانى فاصله زیادى است. نتایج درس ریاضى هم نشان داد كه كار مفید و مؤثرى در مورد این درس انجام نشده است.» از امكانات جالبى كه انجمن ایجاد كرده این است كه كشورها فرصت دارند مطالب و سؤالات خودشان را هم به طور مجزا در آزمون بگنجانند و كشورهاى دیگر هم مى توانند به سؤالات كشورهاى دیگر جواب دهند و بنابراین كشورها نمى توانند بگویند این سؤالات را نداشته ایم.
دكتر كیامنش مى گوید: «آزمون نشان داد كشورهایى كه رتبه هاى بالا در آزمون اصلى تیمز كسب مى كنند، سؤالات كشورهاى دیگر را هم با همان امتیازات و درصدها پاسخ مى دهند و در نتیجه امتیاز ایران حتى در مورد سؤالات خودش هم در همان حدود آزمون اصلى تیمز است. یك امكان دیگر آزمون تیمز هم آن است كه مى توان بچه هایى را كه نمره هاى عالى دارند، شناسایى كرد و حتى بعد روند پیشرفت آنها را دنبال كرد. نتایج آزمون ها نشان داده است كه تعداد این بچه ها در ایران یك درصد و یا كمتر از آن است.»
از آنجا كه سؤالات این آزمون بین المللى دقیق انتخاب مى شود و نظارت دقیقى نیز بر آزمون اعمال مى شود، نتایج آن كاملاً مطمئن است. سابقه تیمز به سال ۱۹۵۰ برمى گردد كه جمعى متخصص تعلیم و تربیت با همكارى یونسكو گروهى را تشكیل دادند و زیربناى مطالعات پیشرفت تحصیلى بین المللى را تشكیل دادند كه انجمنى غیردولتى است و دبیرخانه اش در هلند است. این انجمن با توجه به ضرورت هاى زمانى ارزیابى از درس یا موضوع خاصى را پیشنهاد مى دهد. در صورت تصویب پروژه، طرح اجرا مى شود و كشورهاى علاقه مند هم مى توانند در این آزمون شركت كنند.
در هر كشور اجراى پروژه به سازمان ها و وزارتخانه ها و دانشگاه هاى توانا و علاقه مند واگذار مى شود. علاوه بر حق انجمن و حق شركت در هر پروژه، انجمن ها و سازمان هاى بین المللى هم به انجمن كمك مالى مى كنند تا شامل انجمن علوم آمریكا، انجمن علوم آلمان، آموزش و پرورش آمریكا، بانك جهانى و... مى شود. معروفترین آزمون تیمز، آزمون ریاضى و علوم است. از سال ۹۲ این دو درس در یك پروژه انجام مى شود. این آزمون در پایه هاى چهارم، هشتم و سال آخر دبیرستان انجام مى گیرد. تا زمانى كه فرم نهایى سؤالات تیمز و تجزیه و تحلیل آن نهایى شود، مراحل چندى طى مى شود. نحوه نمونه گیرى و نیز سایر ابزارهاى مطالعه باید بسیار دقیق باشد و انجمن كاملاً بر درستى آنها نظارت دارد. چنانكه مثلاً درستى شیوه نمونه گیرى از مدارس را مجدداً مورد بررسى قرار مى دهد. سؤالاتى نیز مورد تأیید قرار مى گیرد كه در ۸۰ درصد كشورها آموزش داده شده باشد. كمیته اى نیز با فرستادن ناظر یا تعیین ناظر بومى و آموزش وى بر كیفیت مطالعه نظارت مى كند. در نهایت نیز داده هایى به طور تصادفى انتخاب مى شود تا درستى آنها مورد بررسى قرار گیرد.
دكتر كیامنش درباره اهمیت این آزمون مى گوید: «آمریكا وقتى نتیجه آزمون پایه راهنمایى را خلاف انتظارش دید، پیشنهاد داد مجدداً آزمون تكرار شود تا نتیجه تغییرات آموزشى را كه در دبستان نتیجه داده بود و در آن سال هنوز به راهنمایى نرسیده بود را در پایه هشتم مشاهده كند. این كشور براى ترغیب سایر كشورها به شركت مجدد در آزمون، پیشنهاد كرد هزینه همه كشورهاى رقیب صنعتیش را براى شركت در آزمون تأمین كند. تعداد این كشورها به ۱۱ ، ۱۲ كشور مى رسید. براساس همین تجربه از سال ۹۹ تصمیم گرفته شد مطالعه در دوره هاى منظم زمانى تكرار شود. بنابراین كشورها تعهد اخلاقى دادند كه سؤالات محرمانه را كه باید در دوره هاى بعد نیز تكرار شوند، لو ندهند. نروژ نیز وقتى دید نظام آموزشى انتظارات را در زمینه درس ریاضى برآورده نمى كند، با تحقیقاتى متوجه شد خود معلمان ریاضیاتشان خوب نیست و در نتیجه به دروس ریاضى تربیت معلم افزود. ژاپنى ها هم بر اساس اطلاعات آزمون به این نتیجه رسیدند كه دانش آموزان نگرش مثبتى به آموزش ندارند و تحت فشار خانه و مدرسه درس مى خوانند و این موضوع نگران كننده بود . بنابراین سعى كردند روى نگرش ها كار كنند.
ارزشیابى از اهمیت زیادى برخوردار است و به همین دلیل در كشورهاى مختلف چند سطح ارزشیابى صورت مى گیرد. یك سطح ارزشیابى را مدرسه از طریق معلم انجام مى دهد تا مشخص شود آموزش داده شده چقدر در عملكرد دانش آموز مؤثر بوده. به این ترتیب اولیا جایگاه فرزندشان را در آزمون مى بینند و مدرسه هم وضع خودش را ارزیابى مى كند. در ارزشیابى دیگر در پایان هر دوره آزمون هاى عمومى برگزار مى شود تا مشخص شود فارغ التحصیل چه چیزى یاد گرفته. در كشور ما این همان امتحانات نهایى بود كه برداشته شد. در سطح دیگر بنا بر این است كه نظام آموزشى در سطح ملى ارزشیابى شود.
به خاطر هزینه زیاد این كار از طریق نمونه گیرى صورت مى گیرد. البته ما سیستمى براى این نوع سنجش كه سنجش ملى است نداریم. ارزشیابى دیگرى هم نظیر تیمز در سطح بین المللى صورت مى گیرد.» این موضوعات نشان دهنده اهمیت ارزشیابى در بهبود كیفیت آموزش است. البته لازم است نتایج این آزمون ها نیز كاملاً مورد بررسى قرار گیرد و تغییرات مثبتى را در نظام آموزشى به وجود آورد. در حالى كه ما نه به ارزشیابى و نه به نتایج آن به شكل مفید نگاه نمى كنیم.

مبنای ارزیابی دانش آموز چیست؟ دانش آموزان دوست دارند مدرسه شان چگونه باشد؟