مبنای ارزیابی دانش آموز چیست؟

در نظام های آموزشی كه ارزیابی به طور مستمر به عمل می آید، فعالیت ها موفقیت آمیز است. اگر در نظام آموزشی ارزیابی انجام نشود ، نمی توانید موفقیت را از شكست متمایز كنید. اگر موفقیت را تشخیص ندهید، نمی توانید به آن پاداش دهید. اگر شكست را تمییز ندهید، نمی توانید آن را تصحیح كنید. اگر به وسیله ارزیابی نتایج نظام های آموزشی را نمایان كنید، می توانید حمایت های لازم را به دست آورید.
این متن از مقاله ای با موضوع ارزشیابی برگرفته شده است. اما باید به آن یك شرط را هم افزود و آن اینكه ارزشیابی باید درست و اصولی انجام گیرد. در حال حاضر سیستم ارزشیابی آموزشی در ایران با انتقادات زیادی رو به روست. این نظام ارزشیابی سبب ناكارآمدی نظام آموزش و پرورش تلقی می شود.
دكتر علی رضا كیامنش، رئیس دانشكده روانشناسی دانشگاه تربیت معلم درباره انواع ارزشیابی آموزشی در جهان امروز می گوید: «ارزشیابی وسیله ای برای پی بردن به میزان موفقیت نظام آموزشی در رابطه با برنامه ها و عملكردهایش است. ارزشیابی در جهان در چهار سطح انجام می گیرد. یك نوع ارزشیابی در سطح مدرسه و از طریق معلم انجام می گیرد. به این ترتیب مشخص می شود، آموزش های مدرسه چه اندازه در عملكرد دانش آموز متجلی شده است.
در كشورهای مختلف این ارزشیابی در دست مدرسه است. اما سازمان های دیگری هم وجود دارند كه برای كتاب های درسی مختلف سؤالات معتبری درست می كنند.مدارس این سؤالات را خریداری می كنند و بر مبنای نتایج آنها عملكردشان را می سنجند. برمبنای این پرسش ها می توان مدارس مختلف را سنجید. ۹۰ درصد دانش آموزان كانادایی دراین آزمون ها شركت می كنند. به این وسیله اولیا هم می فهمند موقعیت فرزندانشان در این آزمون تخصصی دركجاست و مدرسه نیز جایگاه خودش را می بیند. در پایان هر دوره به ویژه در پایان دوره دبیرستان یك آزمون عمومی برگزار می شود.
با این آزمون ها مشخص می شود فارغ التحصیلان هر دوره چه چیزهایی یاد گرفته اند و براساس این آزمون گواهی پایان دوره دریافت می كنند. در بعضی از كشورها در آخر دبستان و بعضی در آخر دوره راهنمایی نیز این آزمون ها برگزار می شود. ما هم قبلاً امتحانات نهایی استانی داشتیم. با این دست مطالعات و آزمون های هماهنگ كه همه بچه ها در آن شركت می كنند، مشخص می شود در استان چه می گذرد. در ارزشیابی نوع سوم برای ارزیابی نظام آموزشی دنبال سنجش های ملی می روند. مثلاً تصمیم گرفته می شود علوم سوم دبستان یا پایه هشتم به طور سراسری آزمون شود. این آزمون در همه كشور انجام می شود. در این سطح ارزشیابی، نظام آموزشی اطلاعاتی می گیرد تا خود را بسنجد. اما چون پرهزینه است به روش نمونه گیری انجام می شود.
نحوه سنجش در کشورهای پیشرفته
در آمریكا از سال ۱۹۶۰ مركز سنجش پیشرفت آموزشی شروع به كار كرده است كه سازمانی طویل و علمی است. خیلی از كشورها چنین سازمانی دارند. ولی ما مركزی برای سنجش و بررسی عملكرد نظام آموزشی نداریم و چراغ خاموش حركت می كنیم. شیوه كار این سازمان شبیه مطالعات بین المللی است ولی فقط در یك كشور انجام می شود. ما در مرحله اول ارزشیابی كه سنجش مدرسه است مشكل داریم.
سنجش های سراسری هم نداریم. تنها از سال گذشته از بچه های سال سوم دبیرستان آزمون سراسری گرفته می شود تا معدل آنها برای كنكور قابل قبول باشد. كنكور هم هست كه نظام آموزشی را از كیفیت انداخته است. تنها كاری كه به عنوان سنجش ملی صورت گرفته مربوط به سال تحصیلی ۷۸ - ۷۷ است كه با كمك یونیسف برای سنجش صلاحیت دانش آموزان پایه پنجم دبستان صورت گرفت. مرحله چهارم ارزشیابی نیز سنجش در سطح بین المللی است».
در سطح كلاس نیز دانش آموزان در كشورهای پیشرفته با شیوه ای كاملاً متفاوت با نظام ارزشیابی ایران كه تنها برمبنای مقیاس كمی صفر تا ۲۰ است ارزیابی می شوند.
مهندس مرید، كارشناس ارشد مكانیك از فرانسه می گوید: «در این كشور افراد تا پایان عمر ارزشیابی می شوند! در این كشور از بدو ورود به مدرسه تا پایان دوره دبیرستان، شورای كلاس نتایج عملكرد نهایی دانش آموزان را ارزیابی می كند. این شورا از تمام معلمان كلاس، دو نفر به عنوان نمایندگان دانش آموزان ودو نفر نمایندگان والدین ومدیر مدرسه تشكیل می شود. در طول سال نیز دائماً و تقریباً هر دوهفته یك بار امتحان كتبی برگزار می شود. معلم براساس نمرات دانش آموز و فراز و فرود نمرات وی عملكردش را توصیف می كند. دانش آموزی كه دائماً در حال پیشرفت باشد حتی اگر سرانجام نمره خیلی بالایی كسب نكند ، دانش آموز زرنگ تلقی می شود.
ولی بدترین شرایط برای دانش آموزی است كه نمراتش سیر نزولی طی می كند. در مورد دانش آموزی كه دائماً در مرز ده نمره می آورد والدین تصمیم می گیرند، می خواهند فرزندشان مردود شود یا به سال بالاتر برود. مجموع این ارزشیابی ها در كنكور بسیار مؤثر است نتیجه این ارزشیابی ها برای رتبه بندی مدارس هم بسیار مهم است، مثلاً مدارسی كه اكثر دانش آموزان آنها وارد دانشگاه های معتبری مثل پلی تكنیك می شوند، در صورت عملكرد منفی دانش آموز وی را از مدرسه بیرون می كنند. حتی در دوره دانشگاه هم دانشجویان به صورت شرافتمند، خیلی شرافتمند، توصیف می شود!»
نظام ارزشیابی هدفمند، كنكور را از شكل فاجعه بار خارج می كند.
مرتضی خلخالی، كارشناس با سابقه برنامه ریزی آموزشی در انتقاد از نظام سنجش كشور می گوید:«نظام سنجش دانش محور و مفهوم محور ایران كاری به ارزیابی مهارت های شناختی سطح بالاتر، مهارت های روشی، نگرشی و عادت مطلوب یادگیری ندارد و فقط آموختن محتوای علمی و كلاسیك كتاب را مورد سنجش قرار می دهد.حتی گروه دانشگاه رفتگان نیز تمام وقت نوجوانی خود را صرف تلاش برای كسب موفقیت در انباشتن علم محض در ذهنشان كرده اند.متأسفانه در نظام آموزشی ما كتاب درسی و محتوای دانشی آن تقریباً تنهاشاخص و استانداردی است كه رعایت محتوای آن ضروری به نظر می رسد. نظام امتحانی و سنجش سنتی هرآنچه در كتاب عینیت دارد، پیگیری می كند و آن را مورد سؤال قرار می دهد.
راهبردی كه برای كاستن از بار فزاینده برنامه درسی كتاب محور در ایران معمول است نگهداری تنها اصلی درخت ساختارشناسی و حذف مثال های كاربردی، شكل ها، مصداق ها، تمثیل ها، داستان ها و تكالیف عملكردی است. در حالی كه اینگونه مطالب برای تسهیل یادگیری، ایجاد انگیزه و جاذبه در محتوای كتاب و... است و نباید آنها را بی پروا حذف كرد. درحالی كه حجم كتاب های خارجی معتبر در تمام دوره های تحصیلی چندین برابرحجم آنها در ایران است و تعداد صفحات آنها كه بیشتر در قطع بزرگ رحلی هستند معمولاً از ۵۰۰ ، ۶۰۰ صفحه تجاوز می كند. منتها دانش آموزان مطابق برنامه ها، روش و هدف های خاص مسیر انتخابی خود این كتاب را به عنوان مرجع و منبع مهم، مورد استفاده قرار می دهند وهرگز آن را كتابی هم نمی دانند كه باید تمام محتوای آن را به خاطر سپرد».
وی در مورد نظام سنجش در انگلیس كه پیشروترین نظام سنجش است می گوید: «شعار مجمع ملی گروه كاری سنجش و آزمون این است سنجش خدمتگزار برنامه است نه ارباب آن! ما از معلمان خود انتظار نداریم تنها آنچه را كه پاسخگوی پرسش های آزمون وتست ها باشد تدریس كنند. یكی از ابتكارات نظام سنجش انگلیس طراحی سطوح رشد تحصیلی است افزون بر سیستم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و امتحانات، هر یك از دانش آموزان برحسب نوعی ارزیابی ملاك محور كه به نمره امتحان و بارم معمولی وابسته نیست سطح بندی می شوند. هر یك از سطوح دست یابی با چند ملاك و عبارت توصیفی تعریف می شود و معلم امكان می یابد سطح رشد تحصیلی دانش آموز را با توجه به تعاریف تقریباً استاندارد، اجرای نوعی امتحانات و ارزشیابی و شناخت شخصی برآورد كند.
در گزارش نهایی مدرسه به اولیا هم سطح رشد تحصیلی و هم درجه پیشرفت تحصیلی او قید می شود.این سطوح و درجه ها برای استخدام كنندگان و صاحبان مشاغل همچنین برای انتخاب مسیرهای تحصیلی معنی و ارزش زیادی دارد و ممكن است به تصمیم گیری درباره توانایی ها و استعداد دانش آموزان برای اشغال یك حرفه یا ادامه تحصیل در یك رشته بیش از نمرات كارنامه ارزش داشته باشد.
۷۵ درصد نمره دانش آموز را امتحانات كتبی مشخص می كند كه به صورت پرسش های پاسخ یك جمله ای یا ساخت دار برای تعیین سطح دانش، آزمون سطوح بالاتر اندیشیدن مثل حل مسأله، تفكر نقاد و... و ارزیابی مهارت های برقراری ارتباط و ارزشیابی مثل جدول، نمودار، جمع بندی، نتیجه گیری، حسن بیان و... مطرح می شود. ۲۵ درصد باقی مانده مربوط به پرونده كارنمای تحصیلی شامل گزارش های عملكردهای پروژه ای، عملی، آزمایشگاهی و غیره برحسب استاندارد ها و ملاك های تعریف شده است. به این ترتیب طبیعی است كه نظام های سنجش بسته ای راحت طلب را كه با صرف هزینه های كم به تصحیح ماشینی و اندازه گیری بخشی از بازده آموزشی و نه اغلب ابعاد آن می پردازند عملاً میلیون ها دانش آموز را در لایه های پایین اندیشه و اغلب در حیطه محتوای دانشی و علمی صرف نگه می دارند».
به این ترتیب تا نظام ارزشیابی مناسبی برای دانش آموزان از بدو ورود به مدرسه تا پایان فارغ التحصیلی ایجاد نشود نمی توان به بهبود عملكرد نظام آموزشی امید داشت. المپیادی ها و دانش آموزانی كه در كشورهای خارجی گل می كنند نتیجه عملكرد عادی نظام آموزشی ما نیستند. این را نتیجه آزمون های بین المللی نظیر آزمون تیمز نشان داده است.

جاى خالى آموزش مهارت هاى زندگى در مدارس نتایج نظام آموزشی در یک آزمون معتبر بین المللی