نمادها در سوگواری واقعه عاشورا

در هنگام عزاداری سالار شهیدان عاشورا و تاسوعا، یک مرد زورمند، یا زورمندترین فرد دسته که غالباً نذری دارد، علم آهنین و سنگین را بر هیکلی استوار می کند. هیکل مرکب است از مخروطی میان تهی برای نهادن استوانه انتهای علم در آن و بندی چرمین که از روی شانه ها عبور می کند و شکل ضربدر در پشت و جلو به خود می گیرد. در طلایه دسته ها علمداران چرخ می زنند و شاخه های علم و پره های رنگین طاووس پرسروصدا به افت و خیز می افتند. در حالی که طبال بر طبل می کوبد و کتل ها و بیرق ها بالا می روند و نوحه و بر سینه کوفتن یا زنجیر به شانه زدن آغاز می شود. علمدار تا مقصد بعدی یا تا هنگامی که از خستگی علم را به دیگری واگذارد، آن را بر شانه حمل می کند. علم ها گاهی چنان سنگینند که در پشت وانتی حمل می شوند.
در تهران و شهرهایی نظیر اصفهان رخ هایی با تنه پرنده و به نشانه فرشته یا هدهدهایی که می گویند خبر شهادت حضرت ابوالفضل را از کربلا به مدینه بردند، بخشی از نمادهای واقعه عظیم عاشورا هستند که بر علم ها نصب می شوند. جز آنها تمثال هایی از شیران خشمگین با شمشیرهای خمیده به دست هم وجود دارند. چرا که می گویند در روز واقعه چون اسبان و سواران یزیدیان پیکر شهیدان را لگدمال می کردند، ناگه شیری ظاهر شد که بیم از او متجاوزان را به عقب راند و امام زین العابدین (ع) به مدد این شیر از معرکه جان سالم به در برد. گوزن ها با شاخ های برگشته و شترهای جهازدار از جمله دیگر تندیس های آهنین است که بر علم ها نصب می شود. بر این علم ها سوره حمد، زیارت عاشورا و اسماء پنج تن نگاشته شده است. علم خود نماد طاووس است که در روز عاشورا پرهایش را گشاده روی سینه حسین شهید پهن می کند تا به مثال سایبانی آن را از سوزش آفتاب سوزان کربلا در امان نگه دارد.
به این ترتیب مراسم عاشورا سراسر نماد و آیین است. علم بلند کردن و چرخاندن، سینه زدن و زنجیر زدن در روزهای عزاداری امام حسین (ع) یا دادن نذری تنها گوشه ای از آیین هایی است که به جا آورده می شود. تعداد بی شماری شیوه های عزاداری و نمادها در مناطق مختلف کشورمان و حتی کشورهای دیگر وجود دارد.
برخی از این آیین ها و نمادها تبدیل به هنر شده است. تعزیه از جمله این هنرها است. تعزیه واقعه کربلا را به شکل نمایش نشان می دهد. در تعزیه بازیگران مختلفی بازی می کنند. هر یک از این بازیگران نقش شخصیتی را که به نوعی به این واقعه مرتبط بوده است را بازی می کنند. در این نمایش موسیقی نقش تعیین کننده ای دارد و هر شخصیتی باید متناسب با موسیقی نواخته شده شعر و آواز بخواند و لحن خود را متناسب با آن تغییر دهد.
مشهورترین و به نوعی تنها موسیقی ایرانی که بعدی جهانی یافته است و بسیاری از مردم جهان آن را می شناسند نیز "نینوا" ساخته استاد حسین علیزاده است که با هر فردی از هر فرهنگی ارتباط برقرار می کند.
مراسم عزاداری عاشورا، سراسر نماد و آیین
دسته گردانی آیین و آداب خاصی دارد. طراحی و گرداندن نخل و انواع پرچم ها، به کارگیری و روشن کردن شمع در شب های شام غریبان نیز همه نماد و آیین است.
نکته جالب این است که به تناسب هر منطقه جغرافیایی و حتی به تناسب هر شهر و روستایی نمادها و آیین های خاصی وجود دارد که هنرهای سنتی در آنها جلوه پیدا می کند. به عنوان مثال در اجزای فلزی علم ها هنر فلزکاری و خطاطی و نقاشی سنتی به کار می رود. بعد که نوبت به زینت بستن علم می رسد، هر علم در هر منطقه، شهر یا دهات به اشکال مختلفی با پارچه ها و زیورها آراسته می شود. تا جایی که گاهی هر علم نشان و معرف فردی است که بانی ساختن آن بوده و گاهی این علم ها به نسل های بعد به میراث می رسد. سابقه بعضی از این علم ها به چند صد سال قبل می رسد.
در کویر این نخل ها هستند که نشانه سوگواری شهر و جمعیتی شده اند و هنرهای سنتی و آرایه هایی که نشانه عزا و پاسداشت آیین های مذهبی است در نخل هانمود پیدا می کند. نخل گهواره یا تابوتی از چوب است که نمادی از تابوت امام حسین (ع) است. در واقع نخل تابوت بزرگ و بلندی است که در روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین حرکت داده می شود و محلی که نخل در آن است به محل روضه خوانی و تعزیه تبدیل می شود. گاهی بزرگی و سنگینی این نخل ها به اندازه‌ای است که باید چند مرد قوی آن را از زمین بردارند و روی دوششان حمل کنند. یکی از مثال های این نخل ها، نخل های شهر یزد است که گردشگران بی شماری را به سوی خود جلب می کند.
در ایام محرم نخل ها با پارچه سیاهی پوشانده می شود. از این نخل ها تزیینات مختلفی از شمشیر گرفته تا آینه و منگوله و دستمال های رنگی آویزان می شود. بسیاری از جوانان نذر دارند و هنگامی که نخل گردانی می شود با امید به برآوردن نیازهایشان از زیر آن عبور می کنند.
به طور کلی حمل و مهار علم و نخل قدرت و زور بازو و مرام پهلوانی می طلبد. در مورد علم معمولاً کسی که علم را حمل می کند وقتی به حسینیه یا تكیه ای می رسد علم را مقابل آن به گردش در می آورد. و آن چه که از فلزات یا زینت ها و منگوله ها که از علم آویزان شده به نرمی و به حرکت در می آید.
خود دسته گردانی سراسر آیین و نماد است. جمعیتی با هم حرکت می کنند و با هم شعری را زمزمه می کنند یا به دنبال تک خوان آوازی غمگین را زمزمه می کنند. در دسته هایی که که سابقه، تجربه و تمرین زیادی دارند نوحه های پرمعنا همراه با آهنگ و طنین تأثیر گذار و حرکت دسته جمعی و منظم عزاداران در کوبیدن پا بر زمین و سینه زدن و زنجیر زنی منظم ابهتی دارد که قلب بینندگان را می لرزاند و گاهی ناخودآگاه بسیاری را به دنبال خود می کشاند تا در این نظم شرکت کنند. این نوع حرکت منظم دسته ها به گونه ای نماد صف آرایی در مقابل دشمنان تلقی می شود.
این دسته گردانی در شام غریبان هم به چشم می خورد. ولی این بار تنها شمع ها هستند که می سوزند. سرها در گریبان است و نوحه های غمگین خوانده می شود. این حالت نماد غم و محنت و مصیبت غروب عاشورا است.
گریستن بر مظلومیت امام حسین و خانواده اش نیز یکی از سنت ها و آیین های عزاداری در این ایام است. ظاهراً سوگواری برای شهادت امام حسین (ع) و مصایبی که بر خانواده آن حضرت رفته بعد از شهادت ایشان سنت بوده است و از آن زمان در ماه محرم و به ویژه در شب و روز عاشورا سوگواری انجام می شود. در واقع این واقعه به حدی عظیم بوده که عزادارانی از کشورهای مختلف، نژادهای مختلف را به سوگ واداشته و عزادارانی از شیعه و سنی گرفته تا مسیحی و زرتشتی و سایر ادیان را شامل می شود.
از چیزهای دیگری که جزو آیین های این دوران است، نذر کردن و دادن غذا به دیگران و بردن نذری برای بیماران است. این نذورات چیزهای مختلفی را شامل می شود و گاهی در مناطق مختلف نذرهای مختلفی و به شیوه های مختلف داده می شود. همچنین از آیین های مرسوم این است که مردم از زن و مرد در حسینیه ها و مساجد و تکیه ها گرد هم می آیند. آنها به سخنرانی، روضه و نوحه گوش فرا می دهند و به گریه می پردازند.
سینه زنی و زنجیرزنی نیز آیین خود را دارد. زنجیر زنی و سینه زنی همراه با نظم است. این نظم را طبل و سنج ایجاد می کند. آمدن و رفتن دسته ها به مسجد یا تکایا هم با آدابی همراه است.
سوگواری عاشورا الهام بخش ده ها هنر و نماد و آیین
نمادها و آیین های دیگری نیز برای عزاداری های شهادت امام حسین (ع) وجود دارد و در کنار آنها صنایع بی بدیل و هنرهای زیاد دیگری هم رشد یافته و عناصر فرهنگی زیادی نیز به فرهنگ ایرانی اضافه شده. تمام این نمادها و آیین ها و هنرها و صنعت ها با تقدس واقعه عظیم کربلا گره خورده اند و در فراز و نشیب قرن های متمادی به عصر حاضر رسیده اند.
عزاداری برای امام حسین (ع) و یارانش چنان با نمادها و آیین ها به هم آمیخته که می توان گفت که تمام رسومات عزاداری نمادی از واقعه عظیمی است که زمانی به وقوع پیوسته و چنان تأثیری برجا گذاشته که قرن ها تداوم یافته و به تدریج نمادها و آیین های دیگری بر آن افزوده شده. به طوری که تاریخچه بسیاری از نمادها و آیین ها مشخص نیست. بسیاری از این آیین ها و نمادها با هنرهایی مثل نمایش، موسیقی، شعر، هنرها و صنایع دستی و نقاشی و غیره آمیخته شده و به این ترتیب بیش از پیش قلب و روح انسان ها را تحت تأثیر قرار داده است.
بعضی از آیین ها هم خوشبختانه به شکل دیگری تغییر پیدا کرده است. به عنوان مثال کشور ما به تدریج قمه زنی در عزاداری ها حذف می شود و جای خود را سنت پسندیده خون دادن می دهد.