جشن مشترك در كشورهاى حوزه نوروز

مدتى است تعدادى از كشورها كه به كشورهاى «حوزه نوروز» مشهور شده اند، مى كوشند نوروز را به عنوان «میراث معنوى مشترك» بین خود در سازمان آموزشى، علمى و فرهنگى ملل متحد به ثبت برسانند. ده كشور ایران، افغانستان، پاكستان، هند، تركیه، آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیكستان و ازبكستان كشورهاى حوزه نوروز هستند و ایران مسئول هماهنگ كننده آنان براى ثبت در یونسكو بوده است. پرونده آنها در یونسكو تاكنون با كش و قوس هایى همراه بوده است.
 
دیر رساندن مدارك لازم از سوى بعضى از كشورها و عضو نبودن كشورهاى تاجیكستان و افغانستان در كنوانسیون میراث معنوى و در نتیجه حذف آنها از پرونده نوروز، با توجه به این كه آنها از مهم ترین كشورهاى این حوزه به شمار مى آیند، موجب به وجود آمدن این كش و قوس ها شده. با این وجود این كشورها به درستى امیدوارند نوروز سرانجام به عنوان میراث معنوى مشتركشان به رسمیت شناخته شود.
 
برپاداشتن نوروز در كشور ما كه مبدع این آئین بوده همواره موجب حفظ هویت و ایجاد وحدت ملى شده است. علاوه بر ایران، نوروز در تاریخ بسیارى از كشورهاى حوزه نوروز از چنان اهمیتى برخوردار بوده كه علاوه بر حفظ هویت ملى، به نماد مبارزه با استعمارگران و تسلط فرهنگ هاى بیگانه و یا متحجر و عامل رساندن پیام اعتراض نسبت به وقایع كشورهایشان تبدیل شده است.
 
نوروز فراتر از آیینی ساده
نمونه هاى زیادى وجود دارد كه نشان مى دهد نوروز فراتر از تنها آئینى شاد و ساده بوده است. به عنوان مثال تاجیك هاى كشور تاجیكستان، در طول سال ها تسلط حكومت شوروى براى حفظ هویتشان به روش هاى مختلف بر پاسداشت آئین هایشان از جمله نوروز پافشارى كردند و با تبدیل شدن به شهروندان درجه دوم اتحاد شوروى هم تاوان آن را پرداختند. آنها به حدى در این كار پافشارى كردند كه اینك پس از فروپاشى اتحاد شوروى و رسیدن به استقلال، با وجود اختلافات مذهبى، نزدیكى فرهنگى بسیار زیادى با ایرانیان دارند. چنان كه مى توان گفت مردم تاجیكستان نزدیك ترین اشتراكات فرهنگى را با ایرانیان دارند. 
یا در افغانستان تحت سلطه طالبان، افغان ها به طور پنهانى نوروز را گرامى مى داشتند و به این وسیله با تخطى از قوانین ضد نوروز طالبان، اعتراض خود را نسبت به سلطه متحجرانه آنها اعلام مى كردند.
 
سال هاى متمادى در تركیه، آمدن نوروز با زد و خورد میان مردم كرد این كشور و ارتش تركیه همراه بود. چراكه برگزارى نوروز به نوعى براى كردهاى تركیه جنبه اعتراض و مبارزه با دولت پیدا كرده بود. سرانجام كردهاى تركیه در این مبارزه پیروز شدند و حكومت تركیه نه تنها نوروز را به عنوان جشن مردم قبول كرد، بلكه به عنوان جشن ملى همه اقوام این كشور به رسمیت شناخت و چنان كه مى بینیم تركیه خود را در بین كشورهاى حوزه نوروز جاى داده است.
 
نكته جالب دیگر درباره نوروز این است كه این آئین صرف نظر از ویژگى هاى قومى و نژادى و زبانى و دینى و مذهبى در این كشورها پاس داشته مى شود. آئین نوروز در اصل از چند هزار سال پیش در میان اقوام آریایى رواج داشته است. اما اینك همانند كشور ما كه همه ایرانیان صرف نظر از ویژگى هاى نژادى و زبانى و دینى، آن را بر پا مى دارند در میان كشورهاى زیادى با ویژگى هاى متفاوت برپا مى شود. چنان كه نوروز میان مردم قرقیزستان، قزاقستان و تركمنستان كه به عنوان مثال زبان متفاوتى با ما دارند نیز جایگاه ویژه اى دارد. با فروپاشى اتحاد شوروى، در حال حاضر بسیارى از كشورهاى حوزه آسیاى مركزى و قفقاز در سطح دولتى آئین نوروز را پاس مى دارند.
 
البته مردم زیادى نیز در كشورهاى خارج از حوزه نوروز زندگى مى كنند كه این آئین براى آنها عامل حفظ هویت است. به عنوان مثال در كشورهایى كه كردها اقلیت زبانى و نژادى هستند با پاسداشت نوروز مى كوشند هویت خود را حفظ كنند. علاوه بر آنها به خاطر حوزه نفوذ گسترده فرهنگى ایران، افراد زیادى نیز در كشورهاى مختلف زندگى مى كنند كه آئین نوروز را از دیرباز به پا مى داشته اند ولى در كشور آنها نوروز به شكل دولتى برگزار نمى شود.
 
به این ترتیب نوروز در محدوده بسیار وسیعى از خاورمیانه گرفته تا آسیاى میانه و قفقاز و شبه جزیره هند و حتى در جزیره زنگبار در كشور تانزانیا در شرق قاره آفریقا پاس داشته مى شود. دلیل نفوذ نوروز به سواحل شرقى آفریقا این بوده كه در سده دهم میلادى بازرگانان شیرازى به سواحل شرقى آفریقا و بویژه به جزیره زنگبار رفتند و با خود فرهنگ ایرانى از جمله نوروز را به این منطقه بردند. در نتیجه مردم زنگبار هم به شیوه خود نوروز را جشن مى گیرند. حتى مهاجرانى در كشورهاى خارج از منطقه نیز زندگى مى كنند كه هرگز آئین نوروز را كنار نمى گذارند و آنها را به نسل هاى بعدى خود نیز منتقل مى كنند.
 
این افراد چنان اقلیت قدرتمندى را تشكیل مى دهند كه سیاستمداران كشورهاى میزبان هر سال در مراسم تحویل سال در كنار آنها حضور مى یابند. به عنوان مثال چند سالى است كه برخى از مسئولان دولتى امریكایى در جشن نوروز كه هر سال از سوى مهاجران و دانشجویان و ‎... در كشورشان برگزار مى شود شركت مى كنند. همچنین بازرگانان و دانشجویایى كه به كشورهاى دیگر از جمله مالزى مى روند با برگزارى آئین نوروز توجه مردم این كشورها را به سوى خود جلب مى كنند.
 
مهم ترین دلیل براى گسترش و پایدارى این جشن آن بوده كه نوروز در اصل آئینى مردمى است و هر فرد یا خانواده اى مى كوشد آن را به پا دارد. به دلیل مردمى و خود جوش بودن آن هم هست كه حمله اقوام مختلف در طول تاریخ به كشور ما و یا به كشورهاى حوزه نوروز نه تنها به نابودى این آئین نینجامیده، بلكه اقوام مهاجم را هم تحت تأثیر نوروز قرار داده است.
 
از طرف دیگر نوروز نماد مفاهیم مثبت زیادى است كه انسان ها به طوركلى فارغ از نژاد و مذهب به آنها علاقه مندند. از جمله آنها نو شدن و شادمانى و دوستى است. این امر موجب شده كه حوزه نوروز در طول تاریخ گسترش یابد و من عقیده دارم كه با به كار گرفتن تمهیداتى این حوزه بیش از پیش هم قابل گسترش است.
 
جشنی مشترک با نمادهایی متنوع
هر چند كه كلیات نوروز مثل زمان برگزارى آن در بین همه اقوام و كشورهاى برگزار كننده نوروز مشترك است ولى مراسم مربوط به آن بین همه كشورها و اقوام به یك شكل و رویه برگزار نمى شود.
 
همانند كشور ما كه اقوام مختلف با كیفیت هاى مختلف و متنوعى نوروز را جشن مى گیرند، در كشورهاى مختلف هم نوروز به اشكال متفاوتى جشن گرفته مى شود. در واقع از آن جا كه نوروز جشنى مردمى است، در نتیجه باورهاى مردم بویژه در گذشته در شیوه برگزارى آن نقش داشته و تفاوت در این باورها و بومى شدن مراسم نوروز موجب شده هر قوم یا كشورى به شیوه خودش این آئین را برگزار كند. بویژه آن كه به طور كلى هم چون زمان زیادى، یعنى حدود سه هزار سال از ابداع جشن نوروز گذشته، سنت هاى اولیه مربوط به آن و دلایل به وجود آمدن آن سنت ها نیز به فراموشى سپرده شده است.
 
به عنوان مثال میان اقوام و كشورهاى مختلف آتش به اشكال مختلف در مراسم نوروز نقش دارد. در حالى كه هندى ها روز اول نوروز را كنار آتش سپرى مى كنند، كردهاى عراق و تركیه و سوریه در كوه ها آتش به پا مى كنند. در كشورها و میان اقوام مختلف خوردن غذاهاى ویژه اى مرسوم است كه این غذاها با یكدیگر متفاوت است. همچنین برخى اقوام سفره اى مى چینند كه آن چه در آنها مى چینند با قوم هاى دیگر متفاوت است.
 
مردم برخى كشورها در هنگام نوروز به آرامگاه رفتگان خود مى روند. براى برخى چیدن گل جزو مراسم است. برخى حیوانات را وارد مراسم خود مى كنند. چنان كه علاوه بر ما كه ماهى بر سر سفره هفت سین مى گذاریم، افغان ها مسابقه بزكشى برگزار مى كنند كه حتى رئیس جمهورى آنها حامد كرزاى نیز به شكل نمادین در آن شركت مى كند و یا قزاق ها به خاطر اهمیت اسب در زندگى و فرهنگشان به نوعى از اسب در جشن هایشان استفاده مى كنند و غذاى عیدشان را نیز از گوشت اسب تهیه مى كنند و قرقیزها به اسب سوارى مى پردازند.
 
در برخى اقوام هم مسابقات مربوط به خروس جنگى برگزار مى شود. بیشتر مردم در ایام نوروز خانه تكانى مى كنند و اشیاى منزل را مى شویند و یا به دیدن اقوام مى روند. در برخى اقوام گرفتن كشتى جزو مراسم برگزارى نوروز است. در بسیارى از اقوام شعر خوانى و یا گفتن چیستان رواج دارد و ‎... .
 
به هر حال جشن نوروز، آئینى كهن و پر از مفاهیم و نمادها است. حوزه نفوذ این آئین به عنوان یك نقطه مشترك فرهنگى مى تواند كشورها و اقوام زیادى را گرد هم جمع كند و همان طور كه یكى از دلایل به وجود آمدن آن بوده، دوستى ها را در بعد جهانى بیشتر و عمیق تر كند.