فضای مناسب آموزش

چندسال پیش سازمان نوسازی و تجهیز مدارس از بچه ها خواست مدرسه ای را که دوست دارند نقاشی کنند. در اکثر نقاشی ها دخترها یک شاخه گل روی میز معلم ها گذاشتند و پسرها زمین فوتبال کشیدند.
واقعیت این است كه دیوارهای زخمی و كثیف، رنگ های بی روح، نیمكت های چوبی با یك عالم كنده كاری روی میزهایش و یا نیمكت های فلزی كه گوشه هایشان فرو رفته اند، دستشویی های كثیف، شیرهای آب خراب، حیاط های كوچك بدون فضای سبز یا بدون امكان ورزش و بازی شكل غالب مدارس ما است و خاطرات بسیاری از ما را هم از واژه مدرسه تشكیل می دهد.
مدتی است گسترش علم روانشناسی و جامعه شناسی به این نتیجه منتهی شده كه كودكان و نوجوانان نیازمند فضاهای آموزشی شاد هستند. به ویژه این كه با گسترش شهرنشینی خانه ها بیش از پیش كوچك شده، شكل آپارتمانی پیدا كرده اند و امكان حركت و بازی را از بچه ها گرفته اند. در نتیجه كمبودهای آنها را با شاد كردن فضای مدارس و ایجاد امكان برای ورزش و بازی، استفاده از فضای سبز و یا رنگ های شاد می توان جبران كرد.
علاوه بر آن فضاهای آموزش و پرورش بر كارایی برنامه های آموزشی اثر می گذارد.
مدتها است در جهان برنامه های آموزشی و به دنبال آن فضاهای آموزشی تغییر زیادی کرده اند. به عنوان مثال امروزه از هر فضایی در مدرسه برای آموزش دانش آموزان به بهترین وجه بهره برداری می شود. به طوری که فضای کلاس ها و حتی حیاط مدرسه انباشته از وسایل و تصاویر کمک آموزشی است. بچه های امروزی دیگر محکوم نیستند ساعت ها ثابت در نیمکت ها بنشینند. بلکه در صندلی های تک نفره ای می نشینند که سطح میز آنها برای استفاده از وسایل آزمایشگاهی و کمک آموزشی صاف است. با وجود این صندلی ها معلمان می توانند متناسب با هر فعالیتی نحوه آرایش کلاس را تغییر دهند.
به عبارتی در عصر جدید فضاهای آموزشی خودشان مانند كتاب درسی، معلم و شیوه ارزشیابی یكی از اصول برنامه ریزی درسی به شمار می آیند. تا حدی كه متناسب با برنامه های درسی فضای آموزشی مناسب آن به وجود می آید.
در روش های سنتی آموزش، معلمان گوینده و دانش آموزان شنونده بودند. به عبارتی آموزش بر مبنای سخنرانی بود و در نتیجه معلم بر دانش آموزان احاطه داشت. در نتیجه نیمكت های دو یا سه نفره پشت هم چیده می شدند و امكان حركت و مانور دانش آموزان و معلم كم بود. اما با مطالعه بر روی شیوه های مختلف آموزش مشخص شده یکی از بهترین شیوه های آموزشی که می تواند به نحو مؤثری بین آموزگار، دانش آموز و مباحث درسی رابطه ایجاد كند آموزش گروهی است. از جمله مزایای آموزش گروهی نیز طرح ایده های نو و ترغیب دانش آموزان به صحبت کردن است. این روش که اینک در جهان به طور گسترده به کار گرفته می شود اقتضا می کند که فضای آموزشی متناسب با آن تدارک دیده شود. همچنین در شیوه های آموزشی سنتی و چیده شدن نیمكت ها پش سر هم بسیاری از بچه هایی كه قد بلندی دارند به ناچار به ته كلاس رانده می شوند و از ناحیه معلم به آنها توجه نمی شود. در حالی كه اگر بچه ها به جای این كه پشت هم بنشینند به شكل دایره ای بنشینند به طور یكسان مورد توجه معلمان قرار می گیرند.
به این ترتیب با نگاه جدید به نظام آموزشی صندلی ها تكی است. این صندلی ها امكان جابجایی دارند. سطح آنها طوری درست شده كه می توان وسایلی را به راحتی روی آنها قرار داد و آزمایشاتی انجام داد. با این صندلی ها امكان این وجود دارد كه دانش آموزان به گروه های چند نفره تقسیم شوند و كارهای گروهی انجام دهند. به این ترتیب معلم هم به جای این كه در جلوی كلاس تك گو باشد، بین صندلی ها می گردد و دیگر نقش سخنران را ایفا نمی كند. بلكه در نقش راهنما ظاهر می شود.
در نظام های پیشرفته آموزشی حتی دانش آموزان بر حسب دروس مختلف در كلاس های مختلف می گردند و دروس تخصصی در كلاس های مختلف و همراه با امكانات متناسب با آن دروس تدریس می شود.
مدارسی كه در كشورمان كوشیده اند از چنین تجاربی استفاده كننده به نتایج خوبی دست یافته اند.
تغییرات زیاد با هزینه های اندك به كار بستن روش های جدید برای تحول در فضاهای جدید و خارج كردن محیط های آموزشی از حالت كسالت بار بیشتر از آن كه هزینه بر باشد، نیازمند تغییر نگرش در مسئولان و معلمان مدارس است.
در گام اول برای این كه مدارسمان را جذاب تر كنیم و نتایج بهتری از آنها بگیریم، لازم است مشخص كنیم كه دقیقاً می خواهیم چه شیوه آموزشی ای را در مدارسمان اجرا كنیم و به عبارتی می خواهیم در مدارسمان چگونه به دانش آموزان آموزش دهیم. آیا همچنان شیوه های سنتی آموزشی را می پسندیم یا به دنبال نظریه های آموزشی جدیدی هستیم. آیا قرار است در مدارس ما دانش آموزان مبتكر و با جرأت بار بیایند یا تنها به كتاب های درسی بسنده می كنیم و می خواهیم كه آنها تنها درسخوان باشند؟
واقعیت این است كه وقتی بسیاری از دانش آموزان از تعطیلی مدارس شاد می شوند این را باید به پای این گذاشت كه مدارس را جذاب نمی بینند.
جالب است كه ظاهراً فضاهای آموزشی گذشته ما به شیوه های نوین آموزشی دنیا نزدیك تر بودند. بسیاری از مدرسه چهار باغ اصفهان به عنوان نمونه ای از مدارس مربوط به چند صد سال پیش مثال می آورند كه هم دارای محیطی زیبا و جذاب و هم با امكان بحث و كار جمعی بوده است. هر چند كه نمی توان در شرایط كنونی به طور كامل از این مكان ها الگوبرداری كرد ولی این نمونه ها نشان می دهد كه ما براساس تجربیات گذشته مان امكان و توان تغییر شرایط و پویاتر كردن فضاهای آموزشیمان را داریم. اگر به رویكرد مناسبی در زمینه نظام آموزشی دست یابیم هم ساختمان ظاهری و هم محیط داخلی مدارسمان را می توانیم به شیوه ای جذاب سامان دهم.
البته این تغییرات تنها به معماری منحصر نمی شود. به عنوان مثال ما می توانیم بیشتر از روانشناسی رنگ ها در فضاهای آموزشیمان استفاده كنیم. هر رنگی احساس خاصی در بیننده ایجاد می كند. اگر می خواهیم دانش آموزانی پویا داشته باشیم می توانیم از رنگ های ویژه ای استفاده كنیم كه شادی و امید و حركت ایجاد كنند.
همچنین رنگ ها بر فرایند یادگیری تأثیر مستقیم دارند. رنگی كه در كلاس به كار می رود، نوعی كارایی دارد، رنگ راهروها نوعی دیگر و رنگ و مصالحی كه در حیاط مدرسه به كار می رود نیز تأثیر دیگری به جا می گذارد. به عنوان مثال رنگی كه در حیاط مدرسه به كار می رود می تواند بچه ها را به نشاط و تفریح وا دارد و یا موجب شود آنها تجدید قوا كنند.
وجود فضای سبز در حیاط مدرسه،‌ مدرسه را زیبا می كند و اضطراب را كاهش می دهد.
از تمام این امكانات می توان به عنوان وسایل كمك آموزشی نیز استفاده كرد. دانش آموزان می توانند نقشی در ایجاد فضای سبز داشته باشند و ضمن همكاری در كاشت و نگهداری از آنها درباره گیاهان آموزش ببینند. هم اینك در جهان وجود فضای سبز در مدارس چنان ضروری تلقی می شود كه كشورهایی نظیر آلمان مدرسه هایشان را به باغ مدرسه تبدیل كرده اند. با تصاویر زیبا و گلدان ها می توان مدرسه را زینت داد و از آنها به عنوان وسیله كمك آموزشی نیز استفاده كرد. با به روز كردن كتاب های كتابخانه و محیط خلاق می توان دانش آموزان را به كتاب خوانی علاقه مند كرد و به طور كلی همه این ابزار به شكوفایی استعداد دانش آموزان كمك می كند. حتی می توان هنر را نیز وارد فضاهای آموزشی كرد و با گذاشتن نقاشی ها و مجسمه های زیبا حس زیبایی شناسی دانش آموزان را تقویت كرد و در عین حال به آنها در زمینه فرهنگی و هنری به ویژه فرهنگ ملی و هنر بومی آموزش داد.
پژوهش هایی كه در آمریكا انجام شده حاكی از این است كه بین فضای آموزشی ای كه دانش آموز در آن درس می خواند و سطح یادگیری او رابطه ای مستقیم وجود دارد. بنابراین لازم است به بهترین وجه بكوشیم از فضاهای آموزشیمان برای افزایش یادگیری استفاده كنیم.