زمینه هایی که فرهنگ اسلامی برای کارآفرینی ایجاد می کند

كشور ما به خاطر داشتن انبوهي از نيروي كار جوان بيش از هرچيز به كارآفرين نياز دارد. اما رشد كارآفريني به وجود ويژگي هاي فرهنگي مناسب بستگي دارد. خوشبختانه فرهنگ اسلامي زمينه مناسبي را براي رشد كارآفريني به دست مي دهد كه استفاده از آن رشد كارآفريني را به دنبال دارد. به شرط اين كه اصول موجود در فرهنگ اسلامي كه به رشد كارآفريني مي انجامد مورد توجه بيشتري قرار بگيرد. اين كه بسياري از جوانان ما همچنان ترجيح مي دهند پس از فارغ التحصيلي فوري در جايي استخدام شوند و بر روي صندلي اداره يا شركتي بنشينند و منتظر دريافت مزد باشند نشانه اين است كه آنها آموزش هاي فرهنگي لازم بويژه آموزه هاي موجود در فرهنگ اسلامي در زمينه كارآفريني را كمتردريافت كرده اند. اين در حالي است كه بسياري از كشورهاي جهان مي كوشند به هر نحوي فرهنگ كارآفريني را ايجاد كنند و آن را به نسل جوان آموزش دهند.
 
به عنوان مثال به عقيده رابرت كيوساكي، نويسنده کتاب باباي دارا- باباي نادار، پندهاي پدر و مادر به فرزندان پايه در عادت هاي فرهنگي دارد. او مي گويد كه فرزندان به آموزش هاي بيشتر و متفاوتي نيازمندند. آنان بايد قانون هاي بازي- قانون هاي متفاوت بازي - را ياد بگيرند. فرزندان امروز به آموزش هاي پيچيده تري نياز دارند.
 
برخي از كشورها پا را از اين فراتر گذاشته و در مدارس نيز به آموزش فرهنگ كارآفريني مي پردازند. به عنوان مثال ژاپن نخستين کشوري بود که آموزش کارآفريني را از مدرسه شروع کرد. به اين ترتيب نوجوانان ژاپني در دبيرستان هاي اين کشور آموختند که چگونه بايد در حين تحصيل کار کنند و از کار خود سود به دست آورند. درواقع در شرايطي كه كشورهاي پيشرفته مي كوشند از همه مؤلفه هاي موجود در فرهنگ شان از جمله فرهنگ مسيحي و پروتستاني براي گسترش كارآفريني استفاده كنند و حتي به هر وسيله اين فرهنگ را ايجاد كنند، شاهديم كه بيشتر كشورهاي اسلامي قادر نيستند از آموزه هاي فرهنگي موجود در اسلام براي گسترش كارآفريني و تطبيق با فضاي كسب و كار جهاني استفاده كنند. البته برخي از كشورها هم به تلاش هاي خود در اين زمينه افزوده اند.
    
نداشتن آگاهي از فرهنگ اسلامي در زمينه كارآفريني موجب شده كه برخي حتي آن را مخالف كسب و كار آزاد قلمداد كنند. سوده احمديان راد كارشناس ارشد كارآفريني مي گويد:«به گفته برخي از محققان غربي باورهاي اسلامي با بازار آزاد سازگار نيست. اما برخي ديگر مانند Power و Nadine چنين بحث مي کنند که با بازگشت و بررسي متون اصلي اسلامي، مي توان فهميد که اسلام بر پايه شکيبايي، عدالت اجتماعي و حقوق انساني بنا شده است. آزادي انتخاب و آگاهي در اسلام بسيار مهم است به طوري که قرآن مي گويد: «کار دين به اجبار نيست».
 
اين كارشناس به تحليل رئيس يک آژانس بازاريابي امريکايي که جهت انجام يک پروژه سفري به عربستان سعودي داشته اشاره مي كند كه در نتيجه اين سفر او به نتايج زيادي درباره تعارض نداشتن عمل به فرهنگ اسلامي و فضاي كسب و كار و امكان تطابق اين فرهنگ با فضاي كسب و كار جهاني مي رسد. درواقع نظر يك غربي در هنگام مواجهه با فرهنگ اسلامي در زمينه كسب و كار جالب است. خانم كرنلسن مي گويد: «اسلام تمام جوانب زندگي شامل حکومت و اقتصاد را در عربستان در بر مي گيرد. پس در صورتي که تاثير گسترده قواعد اسلامي را نفهميد، هرگز نخواهيد فهميد که آنها چگونه کسب و کارشان را انجام مي دهند».
 
كرنلسن مي گويد كه از نقطه نظر عملي، کار کردن در محيط جهاني به احترام و دانش در مورد توافقنامه هاي خارجي نياز دارد. در حالي كه در کشور عربستان، هفته کاري از شنبه شروع مي شود و چهارشنبه پايان مي يابد. قرار ملاقات ها هم عموماً حول و حوش نمازهاي پنج گانه برنامه ريزي مي شوند و بسياري از کسب و کارها بعداز ظهرها تعطيل اند. بسياري از کسب و کارها به صورت رو در رو هدايت مي شوند و بر اسناد و قراردادها (چنانچه در جهان غرب مرسوم است) کم اتکا مي شود. پس زمان انجام کسب و کار نسبي است.
 
سرمايه گذاري و سودآوري سنگ بناي کسب و کار غربي است اما در اسلام انباشتن و دادن بهره ممنوع است. قانون قرارداد اسلامي، معامله بر پايه اعتبار را محدود مي کند و اين عقيده را قوت مي بخشد که سرمايه بايستي براي توسعه جامعه يا براي سرمايه گذاري هاي مستقيمي که در آن قرض دهنده در هر سود و زياني در کسب و کار شريک است مورد استفاده قرار گيرد. در هر اقتصادي که نه به وام هاي کسب و کار و نه سرمايه گذاري مخاطره پذير مجال مي دهد، استفاده از پول براي ايجاد پول غير قانوني است. پس (به ظاهر) به نظر مي رسد که اين فرهنگ بسيار متفاوت، تنها درها را به روي کارآفرينان مي بندد. اما عربستان سعودي براي کارآفرينان زيرکي که فرهنگ آنان را بپذيرند فرصت هايي عرضه مي کند. به عقيده خانم کرنلسن نسل جوانتر کارآفرينان سعودي را مي بينيم که براي آميزش نقاط قوت سيستم هاي سرمايه داري با ارزش هاي سنتي خود خلاقانه کار مي کنند. بسياري از دولت هاي خليج فارس به دنبال صنايع و تخصص هاي مستقل از انرژي اند. در عربستان سعودي، کسب و کارها و مراکز علمي در تلاش براي ارتقاي نوآوري و کارآفريني بوده و سعودي ها مشتاق يادگيري از تجربيات غربي هايي هستند که تاريخچه طولاني رشد موفقيت آميز کسب و کارها در خارج از حيطه اوليه خود را دارند. با چنين ذهنيتي درها گشوده خواهند شد و دنيايي کاملاً تازه نمايان خواهد گرديد.
 
احمدیان به این اشاره می کند که در مورد فرهنگ اسلامي با توجه به آيه 11 سوره رعد، «الله لايغير ما بقوم حتي يغيروا ما بانفسهم، به درستي که خداوند حال هيچ قومي را دگرگون نخواهد کرد تا زماني که خود آن قوم حال خويش را تغيير دهند» مي توان توجه اسلام به توانمندسازي مسلمانان را ملاحظه کرد.
      
اخلاقيات کار در اسلام و کارآفريني
همه کارآفرينان داراي برخي ويژگي هاي مشترک هستند. اما ويژگي هايي نيز وجود دارد که ممکن است بيشتر به وسيله فرهنگ تعيين شوند. به همين دليل است كه كارشناسان در سطح جهان به اين نتيجه رسيده اند كه تعميم برخي نظريه هاي غربي به بافت هاي فرهنگي ديگر مانند کشورهاي در حال توسعه چندان درست نيست. به اين ترتيب پذيرفته شده كه گرايش به کارآفريني در ميان جوامع به دليل فرهنگ آنان، متفاوت بوده و اين فرهنگ ويژگي هاي کارآفرينان را تعديل مي كند.
 
سوده احمديان راد مي گويد: «يك محقق برجسته مصري كه فرهنگ كشورهاي اسلامي را با فرهنگ غربي بويژه امريكايي مقايسه كرده به نتايج جالبي رسيده. به عنوان مثال او مي گويد كه اخلاقيات کار اسلامي، مفاهيم «حرص خوب است» و «رسانيدن خود به بالاترين سطح» را چنانچه توسط آدام اسميت بيان شد ترويج نمي کند. افراد در جوامع اسلامي به دنبال سودهاي قانع کننده بوده و از کارآفرينان انتظار مي رود که ميان تمايل به سود و تعهد خدمت به جامعه توازن برقرار نمايند. انصاف و شفقت شرايط لازم براي رفاه جوامع مسلمان است. البته به عقيده برخي، مفهوم سود قانع کننده نبايد به رشد اقتصادي صدمه بزند. به اين ترتيب فرهنگ اسلامي، تلاش فردي قانوني را به عنوان راه مشروع کسب پول مورد توجه قرار مي دهد. همچنانكه ايدئولوژي اخلاق کار، فضيلت هاي سختکوشي و يک زندگي زاهدانه که تنبلي را محکوم مي کند نيز از ارزش هاي قوي در اسلام است.
 
همچنين بازار آزاد و انجام کسب و کار توسط اسلام مورد تشويق قرار گرفته است. از پيامبر پرسيدند بهترين شکل کسب کردن چيست؟ او پاسخ داد کار کردن مرد با دستانش و هر فروش مشروع.
همچنين قواعد مالي اسلامي، به جاي بي استفاده رها كردن پول، سرمايه گذاري را ترويج مي کند. مسلمانان مي بايست روي هر دارايي انباشته بلااستفاده 5/2 درصد زکات بدهند. ساز و كار زکات نقش مهمي در تخصيص منابع بازي مي کند. مسلماناني كه به كسب و كار مي پردازند مي دانند که نگه داشتن منابع اضافي بدون استفاده نه تنها قدرت آنان را زياد نمي کند بلکه آنها را ضعيف تر نيز مي كند.
 
به اين هزينه فرصت سرمايه گذاري نکردن در دارايي هاي بلااستفاده گفته شده است. هرچند دو محقق به نام هاي Vogel و Hayes (در 1998 ) عقيده دارند که عموماً سرمايه گذاران و استفاده کنندگان از سرمايه مسلمان، ريسک گريز بوده و نقدينگي را ترجيح مي دهند و براي پولي که زودتر به آنان بازمي گردد ارزش قائل مي شوند.
 
فرهنگ اسلامي اشتغال به کار سخت و فعاليت هاي اقتصادي توسط افراد و شرکت هاي کسب و کار را به عنوان يک تعهد (الزام) مي بيند.
همين طور، اين فرهنگ بر توازن ميان کار و زندگي فردي و ميان جنبه هاي مادي و معنوي زندگي تاکيد دارد. پس کارآفرينان توازن ميان تمايل به سود و تعهد به خدمت به جامعه را حفظ مي کنند. چنين مورد انتظار است که به عنوان مثال مصريان کمتر در مباحث پولي مانند امور مالي با تفکر زماني و دانش امور مالي درگير شوند.
 
به هرحال ما براي توسعه كشورمان به گسترش فرهنگ كارآفريني نياز داريم. طبيعي است كه هرچه براي گسترش اين فرهنگ، بيشتر با آموزه هاي موجود در فرهنگ ملي و اسلامي مان آشنا باشيم، به نتايج بهتر و سريعتري دست خواهيم يافت.