آب و بارش در ایران

در طول تاریخ موضوع آب همواره مسئله ای حیاتی برای سرزمین ایران به شمار می رفته است. حتی از زمان های ماقبل تاریخ هم ساکنان سرزمین ما ناچار بودند با وسایل مصنوعی زمین ها را آبیاری کنند.

در دوره هخامنشیان شبکه وسیعی از قنات (کاریز) وجود داشت. امروزه هم در بعضی از مناطق، آبی که در پای کوه ها و در عمق چندین ده متر وجود دارد را به کمک این قنات ها به مناطقی با فاصله 30 تا 40 کیلومتری منتقل می کنند. از برکت آب همین قنات ها و باران هایی که در کناره های داخلی رشته کوه های زاگرس و البرز می بارد زمین های زراعی و واحه های آبادی در ایران ایجاد شده است.

شکل و پراکندگی بارش ها در ایران

بیش از نیمی از سرزمین ایران غیرقابل کشت است و فقط 10 درصد کشور نیز بارندگی کافی به منظور انجام کشاورزی دریافت می کند که بیشتر آن نیز در غرب ایران قرار دارد.

ماه های بارانی در ایران بین مهر و اسفند است و برای بقیه سال زمین ها خشک باقی می ماند. تغییرات فصلی بسیار زیاد در زمینه بارش، تأثیرش را در جریان رودها نشان می دهد. میزان آبی که رود کارون و رودهای دیگری که از استان خوزستان می گذرند در طول دور های حداکثری جریان آب حمل می کنند، ده برابر مقدار آبی است که در دوره های خشکی حمل می کنند. چندین طرح سدسازی به وسیله دولت در این رودخانه ها انجام شده.

در مکان های متعددی در ایران هیچ بارشی وجود ندارد تا این که طوفان های ناگهانی با باران های سنگین همراه می شود و تقریباً کل بارش های سال در چند روز در این مناطق انجام می گیرد. این بارش ها اغلب باعث ایجاد سیل و آسیب های محلی می شود، بارش این حجم بارندگی به قدری سریع صورت می گیرد که نمی توان آن را برای مصارف کشاورزی مورد استفاده قرار داد.

در ایران مشکل کمبود آب با توزیع نابرابر آب همراه است. در نزدیکی دریای خزر، میانگین بارندگی حدود 128 سانتی متر در سال است، این درحالی است که در فلات مرکزی و در زمین های کم ارتفاع واقع در جنوب آن به ندرت بیش از 10 تا 12 سانتی متر بارش در سال صورت می گیرد. این میزان بارندگی خیلی کم تر از بارش 26-31 سانتی متر است که معمولاً برای کشت دیم مورد نیاز است.

کمبود آب از زمان های قدیم کشاورزی را محدود کرده است. برای استفاده از این مقدار محدود آب، قرن ها پیش ایرانیان قنات ایجاد کردند که هنوز هم از آنها استفاده می شود. قنات ها کانال های زیرزمینی آب ساخته دست انسانند. قنات هامعمولاً از پای یک کوه آغاز می شوند و از طریق تونل ها و کانال هایی که در شیبند به سطح زمین و تقریباً به محل کاشت محصولات در مزارع می رسند.

مزیت اصلی قنات این است که محل آن زیر زمین است و این موضوع مانع از آن می شود که این آب تبخیر شود. در حالی که در کانال های سطحی مشکل تبخیر آب وجود دارد. همچنین قنات از چاه های عمیق بهتر است چراکه آب را از زیر زمین به منطقه ای دور و محل یک ده می رساند. عیب اصلی قنات هزینه های ساخت و ساز و تعمیر و نگهداری و انعطاف ناپذیری آن است. جریان آب را نمی توان کنترل کرد و وقتی که آب قنات برای آبیاری مورد استفاده قرار نمی گیرد هدر می رود.

براساس آمارهای سال 1366 تعداد قنات های ایران 23453 عدد بوده. طول قنات های ایران بالغ بر 350000 کیلومتر است که تقریباً برابر با فاصله بین ماه و کره زمین است. قنات های مشهور و قدیمی ایران مربوط به استان های خراسان، کرمان، یزد، آذربایجان شرقی، اصفهان و سمنان است (در غرب ایران قنات وجود ندارد چراکه در آن بارش کافی صورت می گیرد.)
ساخت و ساز سدهای بزرگ مخزنی از جنگ جهانی دوم در ایران شروع شد. این سدها سهم عمده ای در مدیریت آب هم برای هم آبیاری و هم برای اهداف صنعتی داشته است. مرکزیت سد سازی بیشتر در استان خوزستان و جنوب غربی ایران است. دلیل آن هم رودهایی است که از رشته کوه های زاگرس سرازیر می شوند.

اولین سدهای ایران بر روی رودهای کرج، سفید و دز ساخته شده اند.

در فلات ایران، رود کارون تنها رودی است که قابل کشتی رانی است. این رود از کوه های بختیاری سرچشمه می گیرد، در خوزستان جاری می شود و به اروند رود می ریزد. در شمال ایران رودهای ارس، اترک و سرخ رود یا قزل اوزن (قزل اوزن پس از این که به شاهرود می پیوندد، سفید رود نامیده می شود) جاریند. این سه رود به دریای خزر می ریزند. در اصفهان زاینده رود جاری است که در باتلاقی به نام گاوخونی ناپدید می شود. در طرف مشرق، مرغاب و هریرود جریان دارند که در نهایت در صحرای ترکمن فرو می روند. در سیستان نیز هیلمند (یا هیرمند) جاری است.

دریاچه ها

در آذربایجان غربی، دریاچه ارومیه قرار دارد که زمین شناسان آن را بقایای دریایی می دانند که زمانی بخش بزرگی از فلات ایران را در بر گرفته بود. آب دریاچه ارومیه بسیار شور است و تقریباً در ارتفاع هزار متری از سطح اقیانوس قرار دارد. این دریاچه مهم ترین دریاچه فلات ایران است. دو دریاچه مهارلو و نیریز نیز در فارس قرار دارند. دریاچه هامون نیز در سیستان واقع است که فاضلاب آن در سال هایی که بارندگی می شود به یک گودی (به نام زره) می ریزد. در کرمان دریاچه ای موسوم به نمک زار (بعضی آن را جازموریان می نامند) وجود دارد. آب دو رود کوچک بمپور و هلیل به این دریاچه می ریزند. بین تهران و قم نیز دریاچه قم یا حوض سلطان قرار دارد.