درباره حاجی فیروز

در میان هنرمندان کمدی قدیمی، حاجی فیروز در میان مردم از همه معروف تر است. او در خیابان های ایران در روزهای قبل از نوروز دیده می شود. حاجی فیروز رهگذران را با خواندن آوازهای قدیمی و رقصیدن و طبل زدن سرگرم می کند و پول اندکی دریافت می کند. او به ندرت در می زند، اما به محض آن که دری باز شد نمایش خود را آغاز می کند. حاجی فیروز صورتش را سیاه می کند، لباس های خیلی رنگارنگ می پوشد که معمولاً - اما نه همیشه- قرمز است و همیشه کلاه به سر دارد که گاهی این کلاه بلند و قیفی شکل است. آوازهای او، هم کلماتش و هم آهنگش، کاملاً قدیمی است و تصنیف های بسیاری کوتاهی است که آنها را تکرار می کند. نمونه این آوزها را در این جا می آوریم:
حاجی فیروزه / سالی یه روزه
سالی یه روزه همه می دونن / من ... ام می دونم
عید نوروزه / سالی.. یه .. روزه
آواز زیر معمولاً با یک لهجه بامزه قدیمی یا با ادا در آوردن از یک نقص گفتاری خوانده می شود:
ارباب خودم سلامو علیکم
ارباب خودم سرتو بالا کن
ارباب خودم به من نیگا کن
ارباب خودم لطفی به ما کن
رباب خودم بزبز قندی
رباب خودم چرا نمی خندی
درآمد حاجی فیروز به توانایی و استعداد او در سرگرم کردن مردم به صورتی بامزه و خنده دار بستگی دارد. گاهی او می تواند از سایر آوازهای قدیمی در کار خود استفاده کند. یکی از مشهورترین این آوازها این است:
بشکن بشکنه، بشکن
من نمی شکنم، بشکن
این جا بشکنم/ یار گله داره
اون جا بشکنم/ یار گله داره
این سیاهه بیچاره چقدر حوصله داره
در پارسی باستان (همانند منابع عربی که به بسیاری از سرگرم کننده های مردم اشاره کرده اند) به حاجی فیروز اشاره ای نشده است. به هر حال به احتمال قوی حاجی فیروز جایگزین تمامی سرگرم کننده های دیگر سال نو مانند میر نوروزی، غول بیابانی، آتش افروز و ... شده است. در مقاله ای مهرداد بهار بیان می کند که شکل حاجی فیروز برگرفته از مراسم و اسطوره های مربوط به شاهزاده سیاوش است. در برخی از این مراسم که در آن ها مردم در خیابان ها آواز می خواندند و می رقصیدند، بسیاری صورت های خود را سیاه می کردند.
به نظر یکی دیگر از محققان، حاجی فیروز ادامه رسم سال نوی دوره ساسانیان است که در آن بردگان سیاه پوستی که لباس های رنگارنگ می پوشیدند و بسیار آرایش می کردند با رقص و آواز مردم را سرگرم می کردند.
جعفر سحری حاجی فیروز را شخصیت جدیدتری می داند و او را به برخی مراسم مذهبی قدیمی مرتبط نمی کند بلکه حاجی فیروز را مرتبط با بردگان سیاهی که تشکیل گروهی سرگرم کننده را می دادند می داند. از نظر  او رنگ قرمز لباس های حاجی فیروز می تواند نشان دهنده شادی باشد و نام فیروز (به معنی برنده و پیروز) برای خوش یمنی و شگون به آن ها داده شده است.

سرگذشت نوروز و تقویم ایرانی ساز تار و سرگذشت آن